سیاه مشق

بجان خواجه و حق قدیم و عهد درست      که مونس دم صبحم دعای دولت (دوره) تست

شاید یکی از دلایل اقبال سیاه مشق در دوره ی معاصر گوناگونی و تنوع آن است . امّا در میان انواع    سیاه مشق ها ، تعداد اندکی توانسته اند شأن هنری یافته و به عنوان یک قالب هنری مطرح گردند . سیاه مشقی که در این پژوهش مورد توجه قرار گرفته و کالبد شکافی شده است به دلایل زیر یکی از ناب ترین و کامل ترین سیاه مشق های تاریخ نستعلیق است :

• کیفیت خط
• استفاده از دانگ طلایی
• استفاده از زاویه ی چلیپایی
• ترکیب بندی مناسب
• گره های طبیعی
• کامل بودن متن
• وجود سطر و ویژگی های آن ((روح سطر در سیاه مشق ))
• پرهیز از آفات سیاه مشق از جمله : تکلّف ، نظم انفعالی و از پیش تعیین شده ، احتیاط و ترس های ناروا و منفی و ….
• و دلایل بسیار دیگر .

هر یک از موارد فوق می تواند موضوع و عنوان یک مقاله ی مستقل باشد  . در این پژوهش به یکی از آن ها می پردازیم .

روح سطر در سیاه مشق

اوایل هر گاه به این نوع سیاه مشق ها نگاه می کردم مفتون و مسحور زیبایی و عظمت آنها قرار می گرفتم. فکر می کردم چگونه تمرین و تکرار چند حرف یا کلمه در یک صفحه می تواند این همه دل انگیز و دل فریب باشد  . حروف و کلماتی که ظاهراً به هم ریخته و درهم و برهم اند . هیچ ارتباط معنایی ، منطقی و جغرافیایی با یک دیگر ندارند و به طور اتفاقی کنار هم نشسته اند . بنابراین فکر می کردم به سادگی می توان آن ها را جا به جا کرد و در نهایت به این نتیجه می رسیدم که پرداختن به این سیاه مشق ها چندان کار مشکلی نیست . امّا در عمل نه تنها کار ساده ای نبود بلکه بسیار مشکل می نمود . بعدها دریافتم اجرای این سیاه مشق ها با این کیفیت تنها در توان نوابغی هم چون میرزا غلامرضا است .

می دانستم چیزی آشنا این کلمات و حروف به هم ریخته را به یک دیگر دو سطر می دهد . آن ها را رفیق و هم راه و هم سفر می کند ، به آن ها وحدت و انسجام می بخشد ، آن ها را مثل حلقه های یک زنجیر به هم وصل می کند . کیمیایی که حروف و کلمات موجود در صفحه را طلا می کند ، به آن ها جان می بخشد ، آن ها را اعتبار و معنا می دهد ، جایگاه آن ها را در صفحه تعیین و تبیین می کند ، چیزی که از جهت ترکیب بندی و تعیین جغرافیای حروف و کلمات در صفحه نقش محوری داشته ، امّا دیده نمی شود . پدیده ای نامرئی که چراغ راه خوشنویس در فراخ نای صفحه است . و آن اکسیر چیزی نبود جز روح سطر و ویژگی های آن .

همان طوری که در تصاویر مشخص است میرزا غلامرضا در این سیاه مشق به نوشتن کامل یک بیت شعر از حافظ می پردازد . او در اجزای این قطعه به تمامی انگیزه ها ، ویژگی ها و اهداف خود در سیاه مشق   دست یافته است . میرزا غلامرضا شروع به نوشتن بیت در قالب سطر می کند . بعضی از حروف و کلمات را به دلایلی – که طرح و بحث آن ها خارج از این پژوهش است – تکرار می کند و به محض آن که از تکرار خارج  می شود دوباره به سطر باز می گردد . میرزا غلامرضا ویژگی های سطر از جمله : فاصله ی حروف و کلمات ، کشیده ها  ، سوار شدن حروف و کلمات ، رعایت مسطر و … را همواره مد نظر قرار داده و در حد امکان و اقتضای شرایط به اجرای آن ها می پردازد .

در نظر داشتم شرح مفصل و همه جانبه ای برای طرح و ارائه ی این پژوهش در ادامه ی کار بیاورم امّا هنگامی که تصاویر آماده شد دیدم خود تصاویر به قدری گویا هستند که از هر جهت بی نیاز شرح و تفسیر     می باشند . حتی چند صفحه ای که تحریر و آماده ی تایپ شده بود را حذف کرده و احساس کردم بهتر است هر کس به زعم خود و با ذهنیتی که از سیاه مشق دارد وارد این تصاویر شود و نتایج برداشت های خاص خود را داشته باشد . بنابراین دنباله ی کار و پژوهش به خوانندگان عزیز و محترم این نوشتار واگذار می گردد .

امّا یادآوری چند نکته خالی از لطف نخواهد بود :

• در این نوع سیاه مشق ها هر اندازه ویژگی های سطر بیشتر رعایت گردد ، سیاه مشق ناب تر و به کمال نزدیک تر است .
• تعیین و تشخیص نوع حروف و کلمات و تعداد آن ها در هر سطر و هم چنین تعداد و فاصله مسطرها با یک دیگر نیاز به شناخت کافی از وزن ، جنس ، جایگاه و تأثیر گذاری هر یک از عناصر فوق دارد .
• ” روح سطر در سیاه مشق ” می تواند به عنوان معیار و محک دیگر سیاه مشق های تاریخ وارد عمل شده آن ها را آسیب شناسی نماید . نتایج این قیاس و ارزیابی باور نکردنی است .

سخن آخر

یکی از زیبایی های سیاه مشق ، معمّا و راز گونه بودن آن است . کالبد شکافی آن ها شما را در کشف رازها و زیبایی ها کمک خواهد کرد . موفّق باشید .